S.H.A.E.F. expo
In juni 1945 organiseerde Psychological Warfare Division, de propagandadienst van het geallieerd opperbevel, in de Antwerpse Grand Bazar en op de Groenplaats de expo “Sinds 1939”.
De PWD moest de geesten van zowel vriend als vijand beïnvloeden ten voordele van de geallieerden.
Gevormd in 1944 had deze “Psychologische Oorlogsvoering Divisie” als eerste taak op de vijandelijke soldaten in te werken maar ook burgers in Duitsland en de bezette gebieden, o.a. door miljarden propagandablaadjes uit te werpen. In gebieden die bevrijd waren zou de PWD aan “consolidatie” doen door propaganda te verspreiden via radio, film en publicaties, tot deze taken aan de nationale diensten en bedrijven overgedragen konden worden.
“c. Consolidatie Propaganda gevoerd naar de burgerbevolking in het achterland, met het oog op het verzekeren van vriendelijke medewerking, specifiek het herstellen van essentiële diensten, en om een gunstige opinie naar de oorlog en de na-oorlogse doelen van de Verenigde Naties te scheppen.”
SHAEF Operation Memorandum 8, 11 maart 1944.
Een belangrijk aspect van de PWD afdeling “Publicaties en tentoonstellingen” was naast alle publicaties (behalve boeken) het verwezenlijken van posters, persfoto’s en formele fotografische tentoonstellingen. Hoewel er in Normandië en Bretagne al snel posters verspreid werden en kleine opstellingen met foto’s op veel interesse konden rekenen werd het belang van de formele fototentoonstelling pas duidelijk na de bevrijding van Parijs eind augustus 1944.
De eerste formele fototentoonstelling te Parijs bleek een groot, en vooral welkom, succes. Tussen 20 oktober en 24 december 1944 kwamen liefst 204,578 bezoekers kijken naar de expo “Photos Documentaires de la Guerre Mondiale”. Op het gelijkvloers van de Boulevard Des Capucines nr. 17 waren zo’n 250 foto’s te zien in 16 secties over hoofdzakelijk de Anglo-Amerikaanse inzet, met thema’s van de Slag om Engeland tot de laatste berichtgeving. Hoewel consolidatiepropaganda bij de euforisch reagerende bevrijde bevolking aanvankelijk misschien overbodig leek was dit in de herfst van 1944 al heel anders. Hoewel SHAEF voor D-Day gepland had de AIS afdeling in Frankrijk op 15 oktober te ontbinden bleek dit voorbarig geweest. Het moreel van de Fransen was verre van optimaal en de PWD zou uiteindelijk pas op 1 mei 1945 haar laatste taak aan de Franse diensten overgeven.
Nieuwsgierigen bij een PWD display te Cherbourg, 1944. Voor consolidatieoperaties in Frankrijk werd binnen PWD de “AIS” (“Allied Information Service”) opgericht, de naam verwijzend naar psychologische oorlogsvoering werd toen niet bevorderlijk geacht bij het werken met bondgenoten.
Speciale publicaties werden interessant geacht om het effect van een tijdelijke tentoonstelling te verlengen.
Om ook buiten Parijs het Franse geloof in de geallieerden op te krikken kwamen er mobiele versies.
Naast een groeiende voedselschaarste en nakende winter was de teleurstelling in het aanslepen van de oorlog, waar enkele maanden eerder nog gesproken werd van “Kerstmis in Berlijn”, een grote factor in het tanende nationaal moreel. Uit vrees dat wegens de snelle opmars door Frankrijk grote delen van de bevolking geen begrip hadden van de omvang van de oorlogsinspanning besloot men het succes in Parijs elders te proberen herhalen. De PWD besliste zeven gelijkaardige displays te maken om rond te sturen door de provincies. Naast zo’n 200 foto’s op 60 panelen was er ook een grote wereldkaart met alle plaatsen van actie om de schaal van het wereldconflict dramatisch weer te geven, dit alles ontworpen om in een standaard Amerikaanse 6×6 legertruck te passen.
De eerste plaatsen die bezocht werden waren Toulouse op 20 december 1944 en 3 dagen later Lyon. Na de steden kwamen ook kleinere plaatsen in de regio aan de beurt, de duur van enkele weken tot dagen afhankelijk van de grootte. Na de laatste show in Montpellier op 5 april 1945 sloot had men 6,8 miljoen bezoekers geteld, waarbij men uitging van zo’n 5 miljoen personen die de expo 1 of meerdere keren bezochten, op volgende locaties: Lille, Roubaix, Tourcoing, Arras, Amiens, Rouen, Poitiers, Reims, Troyes, Nancy, Metz, Dijon, Besançon, Rennes, Redon, Nantes, Angers, Le Mans, Tours, Angoulême, Bordeaux, Bayonne, Vichy, Limoges, Clermont-Ferrand, Lyon, St. Etienne, Grenoble, Périgueux, Cahors, Montauban, Albi, Auch, Toulouse, Pau, Tarbes, Carcassonne, Perpignan, Montpellier, Marseille, Aix-en-Provence, Toulon, Nice.
Hoewel ook voor een groot deel van België de bevrijding snel was gegaan met naar Duitsland oprukkende soldaten die chocolade en kauwgom uitdeelden bleven er tot lang na de bevrijding vele geallieerde troepen in het land. Ook hier bekoelde de euforische houding t.o.v. de bevrijder wanneer zo’n 3 maanden na de bevrijding de aanvoer van voedsel en kolen slechter bleek dan onder de Duitse bezetter voor D-Day. De chef van de staatsveiligheid sectie binnen de Belgische liaison missie met SHAEF schreef in januari 1945 aan Generaal Erskine dat hem reeds verscheidene malen was gemeld dat Amerikaanse legers grote hoeveelheden van hun voedsel vernietigden of lieten vergaan. Dit zorgde voor een “extreem ongunstige impressie” aangezien het ook nog eens voor de ogen van de hongerige bevolking gebeurde. Op 25 februari schreef Bernard De Groot te Antwerpen in zijn dagboek dat de gezinnen die ondanks de regen aan V-bommen in de stad bleven voor het eerst een rantsoen “Bibberkolen” ontvingen. Deze en andere invloeden zorgden ervoor dat het “No. 12 PW Consolidation Team” onder de “SHAEF mission to Belgium” redenen genoeg had om ook hier de formele fototentoonstelling als propagandamethode in te zetten.
Vanaf 22 februari kon het grote publiek naar “Depuis 1939” in de winkel Vanderborght Frères te Brussel.
Ze werd op 21 februari officieel geopend door het hoofd van de SHAEF mission to Belgium, Generaal Erskine. Gezien het grote succes met 180.000 bezoekers in de eerste 3 weken werd de voorziene duur van een maand uiteindelijk verlengd tot 24 april. Volgens de PWD noemden waarnemers de tentoonstelling de populairste in haar soort die toen ooit in België was gezien. Hoewel foto’s van het interieur ons tot op heden onbekend zijn stond er ook binnen minstens enig wapentuig opgesteld. In de pers beschreef men op 17 maart “Een ‘eenmansduikboot’ welke onlangs aan de Belgische kust buitgemaakt werd” als een “laatste aanwinst” van de expositie.
Op de omslag van de brochure “Depuis 1939” werd het oogmerk van de expo nogmaals benadrukt:
“Hier voorgesteld, met foto’s, de historie van jaren oorlog. Het is maar een klein overzicht van het werk, opofferingen, van levens gegeven voor het verdrijven van de agressor uit België en andere landen van vrije mensen. “Sinds 1939” is voor alles een historie van verenigde krachten. Van mannen van verschillende naties, maar met hetzelfde doel, de oorlog door te zetten tot het hart zelf van het land van de vijand, teneinde de eindoverwinning van de geallieerden te verzekeren.”
Hoewel Brits majoor Bremner (Civil Affairs) in mei 1945 verklaarde dat er uiteindelijk een half miljoen mensen de expo in Brussel bezochten zijn er weinig bekende foto’s. Tot op heden werden enkel enkel in het fotoarchief van Cegesoma nog enkele afbeeldingen gevonden, spijtig genoeg ook alleen van de P-51 Mustang aan de ingang (klik hier om ze te bekijken). Bijkomende informatie of afbeeldingen die iemand mogelijk kan aanleveren zou uiteraard zeer gewaardeerd worden.
Hoewel de oorlog in het Westen voorbij was en vanaf mei veel van de PWD’s activiteiten overgegeven werden aan de na-oorlogse opvolger kwam er toch nog een grote PWD/SHAEF tentoonstelling te Antwerpen. Mogelijke motieven hiervoor gaan van de politieke situatie in België in deze periode tot het feit dat de regio enkele maanden eerder nog zwaar onder vuur had gelegen vanwege de cruciale rol van de haven in de geallieerde logistiek. Naast politieke of feestelijke motieven kan ook dankbaarheid dus zeker een rol gespeeld hebben (klik hier voor een voorbeeld van dit laatste).
Uit “Gemarteld Antwerpen” (1945), getekend door Gaston Schuermans.
Onderweg naar de Groenplaats werd de V2 gefotografeerd op de Waverschesteenweg in Brussel, 31 mei 1945. (IWM – BU 7154)
Op 1 juni 1945 werd, onder grote belangstelling, de PWD/SHAEF expositie te Antwerpen om 17u15 plechtig geopend in de grote zaal.
Een verwelkoming door Major Knight van de SHAEF mission to Belgium werd gevolgd door een toespraak van Amerikaans ambassadeur Charles Sawyer waarin deze hulde bracht aan de Antwerpse bevolking en dokwerkers voor hun standvastigheid onder het V-wapen offensief. Na ook de inzet van het verzet te vermelden, en zijn hoop ook de voortgaande oorlog met Japan succesvol af te sluiten, verklaarde hij de tentoonstelling voor geopend. Een Britse militaire band zette achtereenvolgens het Belgisch, Amerikaans en Brits volkslied in waarop hoge militaire en Belgische personaliteiten als eerste de expo bezochten.
Naast reeksen foto’s met uitleg over de oorlog sinds 1939 kregen de bezoekers ook te zien waarmee hij gestreden werd. Hoewel er van binnen slechts een 10-tal foto’s ons bekend zijn laten deze en berichtgeving uit de pers toch toe een beeld te vormen van wat er te zien was. Naast de Spitfire op het gelijkvloers was de Royal Air Force ook op de tweede verdieping verdieping te vinden.
_Spitfire jachtvliegtuig (“PT754″)
_3.7-inch (94mm) luchtafweerkanon
_Eenmans duikboot
_Parachutes, reddingsmiddelen
_Uitrusting frontsoldaat
_Bommen & Granaten
_Buikkoepel + staartgeschut B17 bommenwerper
_Mortier
_US Navy; 20mm Luchtafweerkanon, raketten + werper.
_Mijnen, mijndetectoren, Jeep met apparaat voor mijndetectie
_”Link” vliegsimulator
_V1
_Hitler’s gepantserde Mercedes
_Grote wereldkaart
_…?
Buiten de Anglo-Amerikaanse oorlogsinspanning werd ook de inzet van lokale organisaties er belicht.
De stand van de verzetsbewegingen, rechts van de duikboot, kwam in de pers meermaals ter sprake en vooral dan de grafkelder die er nagebouwd was. Een dergelijke schuilplaats in één van de begraafplaatsen rond Antwerpen had tijdens de bezetting onderdak geboden aan Belgen en R.A.F. piloten die op de vlucht waren voor de Duitsers. Naast technieken voor sabotage en apparaten voor het versturen en ontvangen van boodschappen verklaarden teksten en foto’s ook wat voor velen al die jaren mysterieus had geleken, zoals de herhaling van vreemde boodschappen op de B.B.C. radio. Blijkbaar was er ook hier materiaal van de vijand tentoongesteld gezien de vermelding van “enkele foltertuigen van de Gestapo” door een journalist.
Minstens één organisatie van hulpverleners had een stand in de Grand Bazar, de Passieve Luchtbescherming van Antwerpen. Zij hadden doorheen het V-wapenoffensief tegen de stad enorme veranderingen moeten ondergaan om deze uitdaging aan te kunnen en toonden hier het werk dat ze verricht hadden en het gereedschap waarmee ze deze cruciale diensten aan de stad hadden bewezen. De meeste van de foto’s die er getoond werden kwamen ook terecht in het PLB fotoalbum van majoor Goemans, digitaal terug te vinden op onze PLB pagina (klik hier om ze te bekijken).
Ambassadeur Charles Sawyer bekijkt tijdens de opening met enkele hogere geallieerde militairen de V2 opgesteld op de Groenplaats.
Op de Groenplaats stelde men naast tanks en ander geallieerd materiaal ook een V2 op.
Tot zover ons bekend was deze V2 de eerste die ooit voor een groot publiek werd tentoongesteld, in de stad die door dit wapen enkele maanden eerder nog bekend stond als de stad van de plotselinge dood. De minder plotse doch al even dodelijke V1 die in nog grotere getale op Antwerpen was afgevuurd was er in de eerste dagen nog niet te bespeuren. Naast foto’s blijkt dit ook uit een verzoek op 4 juni van Major Bremner aan de stad Antwerpen. Aangezien de militaire overheid hem geen V1 kon bezorgen vroeg hij die van Antwerpen, geschonken door Armstrong, in bruikleen voor de duur van de expo. Hoewel Armstrong inderdaad reeds een V1 had geschonken was dit eerste, neergeschoten en incompleet, exemplaar zeker geen pronkstuk. Ook de spliksplinternieuwe die Antwerpen op 12 juni van Armstrong ontving was er nooit te zien dus had Bremner blijkbaar maximum een week nodig om er toch ergens een te vinden voor de Groenplaats. Ook de Amerikaanse P-47 en P-51 jachtvliegtuigen waren niet op de opening maar arriveerden wel nog voor de V1.
Vanaf 2 juni bezochten vele duizenden gewone burgers en soldaten de tentoonstelling “Since 1939”.
Zoals eerder in Parijs en Brussel was deze tentoonstelling 7 dagen op 7 gratis te bezoeken van 10 tot 18 uur, “in den namiddag door militaire orkesten en cinemavertooningen opgeluisterd”. Hoewel de V1 op 5 juli nog gefotografeerd zou zijn op de Groenplaats zijn er verder geen aanwijzingen dat de gehele expositie verlengd werd tot na 30 juni.
Affiches voor de expo, op de foto te zien achter de 2 militairen aan de ingang van de Grand Bazar, werden geleverd door de Stad Antwerpen. Op 4 juni kreeg drukkerij Bernaerts de opdracht 740 affiches te drukken waarvan er 100 voor stadsborden bestemd waren en 640 voor SHAEF borden. Ze werkten blijkbaar goed want volgens de PWD trok de tentoonstelling in juni 25000 bezoekers per dag in de “battered city of Antwerp”.
Van de expo op de Groenplaats zijn er veel foto’s bekend uit verschillende stadia in de expo.
Al van bij zijn aankomst werd de V2 gefotografeerd en ook het opstellen van het oorlogstuig rondom werd vastgelegd. Dat dit de opstelling is blijkt uit het feit dat er nog geen “Danger-Gevaar” in dikke witte letters op de neus van de V2 geschilderd staat. Het Horsa zweefvliegtuig in het midden is men aan het afladen en rechts ervan is het 8th Field Squadron van de Royal Canadian Engineers nog bezig met het opstellen van een “Bailey bridge”. Op 23 november 1940 zelf beschadigd door een Britse bom dacht Rubens, centraal op zijn nog steeds beschadigde sokkel, er ongetwijfeld het zijne van.
Deze en een heleboel andere interessante afbeeldingen van Antwerpen tijdens WO2 kan u terugvinden in het archief van de fotograaf op de website van Amsab-ISG (klik hier voor de collectie Louis Van Cauwenbergh).
In deze foto verraden enkele elementen dat ze genomen werd in de eerste dagen na de opening:
_Links vooraan de houten steunen die de V1 later ondersteunden.
_Rechts vooraan V2 springlading transportomhulsel, op zelfde plaats als bij bezoek Charles Sawyer.
_”Danger/Gevaar” op V2 neus is geschreven in krijt maar werd later in dikke letters geschilderd.
Achter de V2 stond reeds de Spitfire en links van de matroos is de achterzijde van de LVT te zien, een type landingsvoertuig dat ook bij de Slag om de Schelde ingezet werd. Voor de kiosk is de antenne te zien van een radartype dat enkele maanden eerder ook gediend had in de strijd om Antwerpen.
Bij de radar werd nog een Antwerp X veteraan opgesteld, een Amerikaans 90mm automatisch luchtafweerkanon met director en randapparatuur.
Er waren ook verscheidene types voertuigen vroeg bij zoals een zware Churchill tank, 2 medium Sherman tanks (1 x 76mm “Firefly”), vermoedelijk ook reeds de lichte M5 Stuart tank en zeker het M8 Greyhound verkenningsvoertuig. Bij de Sherman Firefly stond op een bord in het Frans te lezen:
“Tanks van dit type werden gebruikt door de 11th Armored Division bij het oprukken naar Antwerpen op 4 september 1944. De bemanning van de hier tentoongestelde tank nam deel aan de gevechten om Antwerpen op 4 september 1944.
Bord militaire politie.“.
Voorlopig is de foto van de M5 Stuart tank de enigste ons bekend die dit voertuig als hoofdonderwerp heeft. Deze zeldzame foto werd genomen door Mr. Pighini die de expo verschillende keren bezocht zoals blijkt uit zijn fotoarchief. U kan deze rijke collectie digitaal bekijken op de website van Cegesoma, net als enkele andere met foto’s van de Antwerpse expo:
Klik hier voor de collectie René Pighini (ook vele andere foto’s van Antwerpen rond WO2).
Klik hier voor de collectie Georges Van Merode.
Klik hier voor de collectie E. Laureys.
Hun materiaal is meestal enkel te zien op de achtergrond van foto’s maar dankzij de fotoalbums van Theodoor Goemans kan me ze toch in detail zien. Naast de vrachtwagens voor ladders, de lichtgroep en zware berging was er ook het kleiner voertuig voor lichte berging. De PLB had er nog één om de mobiele commandopost te trekken maar deze combinatie was zover geweten niet aanwezig. In tegenstelling tot de vrachtwagen met ladders en die voor zware berging was die voor de lichtgroep moeilijker met zekerheid aan te duiden. Dankzij een detail op bovenstaande foto van de M8 Greyhound kan dit toch bevestigd worden, de stroomgroep in de laadbak.
Centraal bovenaan de opgestelde P.L.B. ladder.
Uit het fotoalbum van een soldaat van de Amerikaanse 268th Port Company blijkt dat de waarschuwingen op de V2 neus pas in de verf gezet werden na de 2 Amerikaanse jachtvliegtuigen arriveerden. Hoewel we mogen vermoeden dat de springlading niet in de V2 aanwezig was schilderde men rechts op de neus “Gevaar – Danger” wat aan de andere kant herhaald werd met eronder “Do not touch” (niet aanraken). Of dit moest dienen om mensen tegen het glazen buisje op de ontsteker te beschermen of net het buisje tegen mensen op souvenirjacht is niet zeker maar met de Psychological Warfare Division als organisator zou het laatste niet mogen verbazen.
Filmpje van Averum Chudnow te Antwerpen in 1945 dat ook de SHAEF expo toont van 1:55 tot 3:22. (Cedarburg History Museum)
Op de 24ste verdieping van de “Boerentoren” kon men een overzicht krijgen van de indrukwekkende verzameling op de Groenplaats. Voor dit “Panorama” werd ook reclame gemaakt in de impactkaart “Le Bilan V1-V2” die rond de periode van de SHAEF expo uitgebracht werd (te bekijken op onze “Vergeldingswapens” pagina).
Enige bekende foto van 90mm zoeklicht (VK) op de expo, door Georges Van Merode.
2) M8 Greyhound (“60125655”)
3) Daimler scout car (“F329645”)
4) M29c Water Weasel
5) M6 Tractor
6) DUKW (“7029789”)
7) Churchill tank
8) V1
9) P-47 Thunderbolt (“276335”)
10) V2
11) Spitfire
12) 2 x Leyland Retriever
13) Sherman tank (“30114793”)
14) M5 Stuart tank (“T271371”)
15) SCR-548 radar
16) 90mm M3 luchtafweerkanon
18) AS58 Horsa 2 zweefvliegtuig (“TK843”)
19) P-51 Mustang (“413595”)
20) 4 x PLB voertuigen.
a) Chevrolet C8 CMP
b) Bedford OY (lichtgroep)
c) Bedford OY (ladders)
d) Dodge D15
21) Bailey brug
22) Varia
_Ladderwagen
_M3 Halfrupsvoertuig
_Busje
23) LVT (A)-2 (“P6110312”)
24) Daimler scout car (“F255593”)
Op de foto links ziet men tussen al het grote oorlogstuig ook enkele “Jerrycans” staan voor de sokkel van Rubens. Als we de cartoon mogen geloven waren het vooral deze kleine praktische voorwerpen die de show stalen of misschien de brandstof die er meestal in vervoerd werd en tijdens de oorlog niet te krijgen was, althans officieel. Zelfs Rubens kan het vanop zijn sokkel niet laten om mee te kijken.
Sommige foto’s geven aan dat er af en toe iets wijzigde zoals de, schijnbaar korte en/of late, aanwezigheid van een infobord of doorgetrokken hekje rondom de V2. Op één of meerdere momenten werden ook sommige luiken in de neus van de V2 geopend zodat bezoekers de compartimenten met onderdelen voor de aansturing nader konden bekijken.
Ongeacht de duur van de expo zelf was de Groenplaats niet op één dag leeg. Foto’s geven aan dat de Amerikaanse jachtvliegtuigen, Spitfire, radar en het Horsa zweefvliegtuig vertrokken voor de V2 en Sherman tank.
Uit deze foto blijkt dat het bord boven de Grand Bazar ingang, en de Britse en Amerikaanse vlag links en rechts ervan, ook eerder verdween dan de V2.
Einde van de tentoonstelling waar het bord met “Uitgang-Sortie” in de achtergrond ondersteboven staat. Rechts is de Churchill tank weg maar de V1 nog aanwezig, net als de M8 Greyhound links.
Op deze foto’s uit dezelfde hoek is men reeds bezig de grafieten straal vinroeren van de V2 te demonteren. De rechter soldaat, met sleutel in de hand, laat een burger een laatste inspectie uitvoeren.
Door de jaren zijn er over de Antwerpse V1’s en Reichenberg misverstanden en zelfs verzinsels ontstaan rond hun herkomst en relatie tot de SHAEF expo. In beheersdocumenten van de laatste decennia komt men tegen dat Armstrong de expo op de Groenplaats zou georganiseerd hebben en enkele V-wapens achterliet, de 14m lange V2 dacht men zelfs kwijt te zijn. In een document van de stad uit 1945 (hier te zien op onze pagina “Reichenberg overlevers”) is de situatie gelukkig wel duidelijk beschreven. Geen Antwerpse V1 was ooit op de SHAEF expo te zien, de Re4 die op 23 juni arriveerde werd opgesteld in het kader ervan maar aan het Steen en niet op de expo zelf.
Spitfire, met zelfde kenmerk (“PT754”) als in de Grand Bazar te Antwerpen, op een RAF expo in Brussel. ©IWM CL1579.
In augustus dook de “Biber” (Bever) miniduikboot met identificatie “1E3” ook op in Reims, Frankrijk.
Dat Eisenhower, chef van de SHAEF, er zijn hoofdkwartier had gevestigd tussen februari en eind april 1945 en ook de Duitse overgave er op 8 mei getekend was kan hier uiteraard mee te maken hebben gehad. Voor het gemeentehuis vond er een expo plaats waar naast de oorlogstrofee uit de Slag om de Schelde ook minstens een V1 (afkomstig uit een tunnel in Rilly-la-Montagne waar de Duitsers V1’s voorbereid hadden), V2, Reichenberg, Sherman tank, 75mm houwitser, landingsvaartuig en Weasel te zien waren. Dezelfde Biber “1E3”,V1 en zwart/wit geschilderde V2 als in Reims werden in december ook in Nancy voor het stadhuis tentoongesteld, samen met minstens nog een Reichenberg.
Vooral i.v.m. de Antwerpse expo moet ik in dit licht zeker Jean Dillen bedanken, de jongeman die u al enkele malen tegenkwam op afbeeldingen van gevleugelde wapens. Zonder het indrukwekkend fotoarchief dat hij in de decenia erna kon verzamelen was het zeer moeilijk geweest hiervan dergelijk overzicht te vormen.
Uiteraard dank ik ook graag alle andere vermelde bronnen van documentatie of foto’s die dit onderzoek en deze pagina mogelijk maakten.
In 2021 kwam Ed Straten langs het museum en schonk hij een reeks foto’s van de V-wapens op de expo.
Ze werden op een drukke dag genomen op de expo, vermoedelijk door een Amerikaans soldaat. Wij delen zijn schenking hier graag met iedereen!
